OYUN, Nisan 2009

Takvimler-5

Timur Karaçay

Başkent Üniversitesi

tkaracay@baskent.edu.tr

Astroloji

Astronomi, gök cisimlerinin (yıldızlar, gezegenler, kuyruklu yıldızlar, galaksiler) hareketlerini, yapısal özeliklerini, atmosferin dışında meydana gelen kozmik radyasyon gibi fenomenleri, evrenin yapısını ve evrenin oluşumunu inceleyen bilim dalıdır. Bunu yaparken fizik, kimya, biyoloji ve meteoroloji bilim dallarına dayanır. Astronomi bilim dalıyla uğraşanlara astronom denilir.

Astroloji, gök cisimlerinin konumlarına bakarak gaipten haber verdiği iddiasında olan bir konudur. Bu konuda çalışanlara astrolog denilir.

Astronot, bilimsel araştırmalar ya da askeri amaçlarla atmosferin dışına gönderilen yapay uydularda yer alan kişilere verilen addır. Astronotun ne astronom ile ne de astrolog ile bir ilişkisi vardır.

Astronomi doğa bilimlerinin en eskisidir. Elbette, M.Ö. 4000 yıllarından başlayıp günümüze kadar gelen astrolojinin astronomi ile işin başında başlayan birlikteliği binlerce yıl sürmüştür. Aslında birlikteliklerini değil, doğal bilimlerin gerçek anlamda başladığı Rönesansa kadar astroloji ile astronominin aynılığını söylemek gerekir. Çünkü binlerce yıl boyunca ikisi arasında bir ayrım yapılmadığı gibi, gök cisimleriyle ilgili çalışmalar ‘astroloji’ terimiyle ifade edilmiştir. Astrologlar bir yandan yaptıkları yıldız gözlemleriyle gerçek anlamda astronomi yaparken, gözlemleri sonucunda yaptıkları kehanetler bilim dışı saydığımız astrolojiye girer. Bunu yaparken, çoğunlukla, din adamı (rahip) sıfatını da yanlarında taşımışlardır.

Nevruz

Her yıl Nevruz bayramının siyasete malzeme edilişine bakmayın, o’nun siyasetle hiç bir ilgisi yoktur. O, yalnızca, dünyanın güneş etrafındaki hareketinden doğan bir astronomi olayıdır. Eğer yatak odanız doğuya bakıyor ve ufku görüyorsa, güneşin doğuşunu bir yıl boyunca izleyiniz. Ufuk çizgisinde güneşin doğduğu yerin kuzey-güney hattında yıl boyunca değiştiğini ve her yıl aynı periyodik hareketin tekrarlandığını görebilirsiniz. Bu olay, önceki bölümlerde açıkladığımız dönencelerle ilişkilidir. Anımsayınız, güneşin dik ışınları 21 Haziran’da kuzeyde oğlak dönencesine ulaşır. Burası yaz gündönümü noktasıdır. Eğer ekvatordan bakarsak, bu tarihte biz güneşin doğduğu yeri, ufuk çemberinde 23 derece 27 dakika kuzeye kaymış gibi görürüz. Güneşin dik ışınları 21 Aralıkta güneyde yengeç dönencesine ulaşır. Burası kış gündönümü noktasıdır. Bu tarihte ekvatordan bakarsak, güneşin doğduğu yeri, ufuk çemberinde 23 derece 27 dakika güneye kaymış gibi görürüz.

Dünya yörüngesi üzerinde ilerlerken, 21 Mart ve 21 Eylülde tam ekinoks noktalarından geçer. Bu tarihlerde, biz güneşi kendi ufkumuzda tam doğu noktasından doğuyor görürüz. Anımsayacaksınız, ekinoks noktaları ekvator çemberi ile ekliptik çemberin kesiştiği noktalardır. Dünya 21 Mart tarihinde birinci ekinoksa gelir; gece ile gündüz eşit olur. Bu gün baharın başlangıcıdır. Tarih öncesi dönemlerden beri kutlanan gerçek Nevruz budur. Dünya 21 Eylül tarihinde ikinci ekinoksa gelir, gece ile gündüz gene eşit olur. Bu tarih güz’ün başlangıcıdır.

Burçlar (Zodyak)

Zodyak, ekliptiğin iki yanında, yaklaşık 10 derece genişliğinde, içinde dünyanın ve gezegenlerin döndüğü bir gökkubbe kuşağıdır. Dünyadan bakınca, güneşi bu kubbe içinde dolanıyor gibi görürüz.

Ekliptik, dünyadan bakan birine gözüktüğü şekliyle Güneş'in yeryüzü çevresinde bir yılda çizdiği görünür yörüngesidir. Gerçekte, dünyanın güneş etrafında çizdiği yörüngedir.

Ekliptik üzerindeki yıllık dolanımı sırasında dünya (görünüşte Güneş), günde yaklaşık bir derece ilerleyerek (yılda 360 derece) zodyağın 12 burcundan geçer.

Burada bir fiziksel olguya dikkat çekmek gerekir. İki cismin birbirlerine göre hareketlerini açıklayabilmek için, mutlaka onların dışında başka bir (ya da birden çok) nirengi noktasına gerekseme vardır. İster dünyayı güneşin etrafında, ister güneşi dünya etrafında dönüyor varsayın, bu ikisinin dışında başka sabit gök cisimlerini hesaba katmazsanız, onların birbirlerine göre hareketlerini açıklayamazsınız. Bir tam devrin yörünge üzerinde nerede başlayıp nerede bittiğini bilemezsiniz.

O nedenle, eski çağların o akıllı adamları (rahipler), baharın ve güzün başlangıcını bilebilmek için dünya ile güneşin birbirlerine göre konumlarını, uzayın derinliklerindeki takım yıldızlara göre açıkladılar. Takım yıldızlar çok çok uzakta oldukları için, dünyadan bakınca, sabit bir yerde görünürler. Gezegenler, ay ve güneş, yıldızlara oranla çok daha yakında oldukları için hareketleri dünyadan izlenebilir. O nedenle, güneşin hareketini belirleyebilmek için, dünyadan bakınca sabit görünen takım yıldızları nirengi noktaları olarak alıp, güneşin hareketini o nirengi noktalarına göre saptadılar. Her gün güneşin ufukta doğduğu yerin çok çok uzaklarına baktılar. Güneş-dünya doğrultusunun çok çok uzağında görünen takım yıldızların periyodik olarak değiştiğini farkettiler. Bunların sayısının 12 tane olduğunu ve her birisinin yaklaşık bir ay süreyle güneş-dünya doğrultusunda göründüğünü keşfettiler. Herbirine birer ad verdiler. Bu takım yıldızlara Eski Yunan’da “zodyak” denildi. Zodyak Eski Yunanca’da “hayvanlar dairesi” anlamına gelir. Türkçe’de bu takım yıldızlara “burçlar” diyoruz.

Gök cisimlerinin hareketlerinin gözlenmesi, periyotların çok hassas olarak belirlenmesi süreci M.Ö. 4000 yıllarında Sümerlerden başlayarak binlerce yıllık bir süreçten geçti ve bu gün kullandığımız hassas takvimin yapılabilmesini sağladı. Bu gelişimde Mesopotamya, Eski Yunan, Mısır, Pers, Hint ve Çin uygarlıkları önemli katkılar sağladılar. Bunlardan Mezopotamya, Eski Yunan ve Mısır uygarlıklarındaki gözlemler birbirlerinden etkilenen hattâ birbirlerini izleyen gelişmeler olarak görülebilir. Ama Mezopotamyadaki gözlemlerle Çin ve Maya uygarlıklarındaki gözlemlerin birbirlerinden bağımsız olduğunu kabul etmek gerekir. Dolayısıyla, coğrafyadan bağımsız olarak her toplumun gök cisimlerinin hareketleriyle ilgilendiğini ve o hareketlerle kendi yaşamları arasında ilişkiler kurduğunu görüyoruz.

Burçlar, sanki çok büyük bir kürenin ekliptik düzlem ile arakesiti olan bir çember kuşağı üzerinde imiş gibi görünür. Ekliptik çember diyeceğimiz bu çember yayı 30 ar derecelik 12 eşit parçaya bölünür, her parçası bir burcun karşısına gelir. Dünya güneş etrafında dönerken, güneş-dünya doğrultusunun karşısına gelen burca bakarak, Sümerlerden başlayarak eski zaman insanları, mevsimlerin başlangıcını kesinkes belirlediler. Mezopotamyalılar, güneş-dünya doğrultusu Koç burcunu işaret ettiğinde her zaman baharın başladığını, gece ile gündüzün eşit olduğunu gözlemlediler.

O dönemlerden başlayarak Kopernik’e kadar olan uzun dönemde, dünyanın güneş etrafında değil, güneşin dünya etrafında döndüğü sanılıyordu. Ama söz konusu gözlem için, hangisinin hangisi etrafında döndüğü önem taşımıyor. Sonuçta gözlenen şey, güneş-dünya doğrultusunun işaret ettiği burçtur. Güneş-dünya doğrultusunun ekliptik çember üzerinde aynı noktadan iki geçişi arasında 365 gün geçtiğini saydılar ve bu devir için geçen süreye 1 yıl dediler. Bütün bunları çıplak gözle yapılan gözlemler sonunda keşfettiler. Güneş-dünya doğrultusunun her bir burçta yaklaşık 30 gün kaldığını gördükleri için bir yılı 12 aya böldüler.

Bu upuzun süreçte savaşlar, zaferler, kıtlıklar, bolluklar, salgın hastalıklar yaşandı. Bunlar yaşanırken, güneşin hangi burçta göründüğüne göre rahipler yorumlar getirdiler. Bu yorumlar giderek, gelecek zamanlar için ifade edilmeye başlandı. Böylece kehânetler dönemi başladı. Özellikle krallar, rahip-krallar veya tanrı-krallar hem kendi geleceklerini hem yönettikleri ülkenin geleceğini bilebilmek için kehânete büyük önem vermeye başladılar. Bu tür kehânetler ancak yıldız gözlemleriyle yapılabilirdi. Bu günkü astroloji‘nin doğuşu böyle oldu.

Yanlış fala baktıranlar

Astronominin astrolojiden ayrılarak bir doğa bilimi haline gelmesinden sonra, astroloji doğuş amacını yitirdi. Bu gün bir şarlatanlıktan başka bir şey olmadığını, bilimsel dayanaktan ne denli yoksun olduğunu görmek için, şu basit astronomi bilgisi yeterlidir. Dünyanın kutuplar ekseni ayın ve güneşin çekim etkisiyle sabit bir doğrultuda kalmaz; presesyon denilen bir dairesel koni çizer. Bu daire üzerindeki devrini yaklaşık 25700 yılda tamamlar. Bu gerçeği İznikli Hipparkus (M.Ö. 190-120) bulmuştur. Kutuplar ekseninin bu yavaş hareketi nedeniyle ekvator düzleminin konumu değişir. Dolayısıyla, ekvator çemberi ile ekliptik çemberin kesim noktaları olan ekinoks noktaları yavaş bir değişime uğrar. Bahar Ekinoksunda güneşin Koç burcu hizasında olduğunu gören Mezopotamyalılardan bu yana, ekinoks, ekliptik çember üzerinde 36 derece gerilemiştir. Şu anda bahar ekinoksu balık burcunu gösteriyor. Aynı nedenle, öteki aylar da 36 şar derece geri kaymıştır. Oysa, astrologlar, bahar ekinoksunun yaklaşık 3000 yıl önce Mezopotamyalıların işaret ettiği Koç burcunda olduğunu varsayarak kehânette bulunurlar. Dolayısıyla, sıradan insanların kendi doğum günlerine göre belirledikleri burçlar, gerçek burçları değildir.

Aşağıdaki liste yaklaşık 3000 yıl önce bahar ekinoksuna göre burçların zaman konumunu göstermektedir. Ekinoks 36 derece geriye kaydığı için, bu listedeki zamanlar günümüzde doğru değildir, ama astroloji bu listeyi kullanır.

Burçlar (Zodyak Takım Yıldızları)

koç Aries 21 Mart 20 Nisan

boğa Taurus 21 Nisan 20 Mayıs

ikizler Gemini 21 Mayıs 21 Haziran

yengec Cancer 22 Haziran 22 Temmuz

aslan Leo 23 Temmuz 23 Ağustos

başak Virgo 24 Ağustos 23 Eylül

terazi Libra 24 Eylül 23 Ekim

akrep Scorpio 24 Ekim 22 Kasım

yay Sagittarius 23 Kasım 21 Aralık

oğlak Capricorn 22 Aralık 20 Ocak

kova Aquarius 21 Ocak 19 Şubat

balık Pisces 20 Şubat 20 Mar

Günümüzde zodyak takım yıldızlarının konumu

Günümüzde 21 Mart tarihinde dünyadan güneşe doğru bakınca, karşıda çok uzaklardaki Balık Burcu (Pisces takım yıldızları) görünür. Oysa 3000 yıl önce Koç Burcu görünürdü. Yaklaşık olarak 23000 yıl sonra ekinoks devrini tamamlayacak ve gene 21 Martta Koç burcu görünecektir.

Ekinokslar ve zodyak takım yıldızları

Zodyak

Zodyak

(Devam edecek)